Het schuttersstuk

Heel wat Nederlandse musea herbergen talloze portretstukken. Immers, nergens anders werden zoveel portretten geschilderd als tijdens de glorieuze periode – zeg maar Gouden Eeuw - van de Noordelijke Nederlanden. Rijk geworden door handel en nijverheid en zich onttrekkend aan het Spaanse juk, laat de fiere, vrijgevochten, gegoede burger zich maar al te graag vereeuwigen, en dit in een tijd dat dergelijke opdrachten in de rest van Europa slechts een privilege waren van hof en adel. Geholpen door de aanwezigheid van talentvolle portretschilders, stijgt de portretkunst in de nog jonge Republiek tot grote hoogten. Deze portretten van zelfbewuste burgers bieden ons een venster op de relatief sterk verstedelijkte samenleving en vertellen ons iets over het beroep en de sociale status van de voorgestelde.

'Schuttersmaaltijd ter viering van de Vrede van Munster'Bartholomeus van der Helst, 1648

Als niet onbelangrijk onderdeel van de portretkunst, zijn de vele groepsportretten, zoals schutters-, gilde- en regenten-/ regentessenstukken, getuigenissen van geëngageerd burgerschap maar vooral van saamhorigheid; burgerdeugden die de toenmalige Republiek kenmerkten. Een wereldwijd unieke categorie binnen deze subgroep, vormen de schutters- of doelenstukken. Deze vaak kolossale ‘conterfeytsels’ van beroemde schilders - Rembrandt, Frans Hals, Bartholomeus van der Helst, … … - vormen een typisch Hollandse en Zeeuwse aangelegenheid. In sobere en formele stijl of soms ook in flamboyante grandeur, dragen deze pseudo-militaire schilderijen bij tot de positieve beeldvorming van de schutterij als ‘de kracht en de zenuwen van de stad’, waarbij vooral aspecten als collectieve verantwoordelijkheid, waakzaamheid, verbondenheid, harmonie en eendracht centraal staan: een stukje mannengeschiedenis uit de Gouden Eeuw, zeg maar.

Vaandeldrager

'Andries Stilte als Vaandeldrager'Johannes Cornelisz Verspronck, 1641Bron: YouTube

De Vaandeldrager

In tegenstelling tot zijn in het zwart gehulde collega-schutters, was het de ongehuwde vaandeldrager toegelaten te paraderen in een kleurrijke outfit; en daar is deze Andries Stilte, vaandeldrager bij de Haarlemse schutterij, maar al te trots op. In contrapposto-houding, brutale blik richting toeschouwer, hand op de heup en elleboog ver vooruit – de zogenaamde renaissance-elleboog -, gebiedt zijne ‘hoogheid’ ons vriendelijk maar kordaat, uit de weg te gaan voor zijn gracieuze verschijning. Zijn arrogantie en zelfvoldaanheid zal luttele maanden na dit portret uit 1640 door Johannes Cornelisz. Verspronck, reeds heel wat minder zijn: door zijn huwelijk zal hij zijn functie als vaandeldrager moeten neerleggen en voortaan een meer sobere outfit dragen; de ware reden voor dit portret?